ComplexWood - Baza wiedzy

Nazwy handlowe i regionalne

Jodła pospolita (Polska), Jedle (Czechy, Słowacja), Sapine, Sapine pectiné (Francja), Pine beta (Hiszpania), Dennen (Holandia), Jela obicna (Jugosławia), Edeltanne, Gemeine Tanne, Weisstanne (Niemcy), Brad (Rumunia), Silver fir (Wielka Brytania), Jegenyefenyö (Węgry), Abete bianco (Włochy)

Oznaczenia botaniczne

gromada - Gymnospermatophyta (nagozalążkowe)
klasa - Conipheropsida (iglaste)
rodzina - Pinaceae (sosnowate)
rodzaj - Abies (jodła)
gatunek - Abies alba Mill. (jodła pospolita, znany synonim -Abiespectinata D. C.)

Gatunki podobne

Abies amabilis Forbes, A.nordmaniana Spach. - jodła kaukaska, A. balsamea Mill.- jodła balsamiczna, A. concolor Engelm. - jodła jednobarwna- kalifornijska, A. grandis Lindl. - jodła olbrzymia, A.sibirica Ledeb. - jodła syberyjska..

Występowanie

Znanych jest w świecie około 50 gatunków jodeł, które występują wyłącznie na półkuli północnej. Rosną przeważnie w górach. Niektóre rosną na wysokości do 4000 m n.p.m. (w Himalajach). Kilka zaledwie gatunków ma zasięgi bardzo rozległe, są to gatunki rosnące na niżu, np. A. sibrica, A.balsamea. Reszta ma zasięgi bardzo ograniczone. W Europie rośnie około 5 gatunków jodeł, w Polsce tylko jeden - Abies alba Mill. Występowanie jodły pospolitej (Abies alba Mill.) ogranicza się do terenów Europy z klimatem umiarkowanym; unika ona zarówno północnych jak i kontynentalnych wschodnich krajów.
Jest to drzewo górskie. Rośnie w Pirenejach w łańcuchu Apeninów (z rzadka), w łańcuchu Jury, w Alpach, Wogezach, Szwarcwaldzie, Lesie Bawarskim, Sudetach, Karpatach i Płw. Bałkańskim wzdłuż brzegu Adriatyku aż do północnych granic Grecji i gór Rodopów.
Północna granica zasięgu jodły w Polsce przebiega przez Żary, w kierunku na Szprotawę, Żmigród, Ostrów Wielkopolski, Kalisz, Łódź i Skierniewice, przecina Pilicę i dalej na Opoczno, Radom, Dęblin, Kazimierz, Lublin, Zamość, Tomaszów Lubelski, dalej przechodzi granicę na Rawę Ruską, a następnie zawraca na Lubaczów, Jarosław i Przemyśl. Poza granicą zwartego zasięgu podanego wyżej, występuje wyspowo koło: Mińska Mazowieckiego, pod Łukowem (rezerwaty Jata i Topór), ponadto rośnie w Puszczy Białowieskiej, ale w części poza polską granicą państwową. Jodła jest gatunkiem dobrze znoszącym ocienienie. Do 8-go roku życia rośnie powoli, okres pędzenia rozpoczyna około 15-16-go roku i trwa on do 100 lat życia. Wzrost na wysokość ustaje w wieku 200 lat. Gatunek ten ma duże wymagania glebowe, potrzebuje gleb żyznych, świeżych. Najlepiej udaje się na krzemiankowych ubogich w wapno glebach gliniastych, źle rośnie na glebach suchych piaszczystych. Jodła obok buka jest gatunkiem lasotwórczym, tworzy również drzewostany lite, ale dobrze rośnie w zmieszaniu; występuje w piętrze regla dolnego od 500 do 1100 m n.p.m. Jest to gatunek o ciężkich nasionach i bardzo dobrze odnawia się z samosiewu. Procentowy udział powierzchni jodłowych drzewostanów według panujących gatunków drzew w lasach Polski wynosi 2,9%. Zasobność na 1 hektarze - grubizny 219,7 m3, a biomasy na 1 ha - 120,8 t.

Charakterystyka

Jest to drzewo zimozielone, igły ma zielone, błyszczące z siwym woskowym nalotem. W starszym wieku deformacja korony, przyjmuje postać tzw. "bocianiego gniazda". Wysokie 30-40-50 m. Osiąga wiek do 600-800 lat. Długość strzały użytkowej do 20 m, średnica przeciętna do 1 m. Forma pnia - prosty, wypełniony. Kora w młodości gładka, białoszara, cienka, w wieku około 40 lat spękana, płytkowa, szarobrązowa. Żywica występuje jedynie w korze (pęcherze), ale nie w drewnie.
Drewno - gęstość 460 kg/m3, barwa drewna żółtobiała do różowobiałej z szarawym połyskiem. Tekstura drewna na przekroju stycznym nieco wzorzysta, paskowa na promieniowym. Drewno mało dekoracyjne. Zapach mało charakterystyczny, kwaskowaty.

Obróbka mechaniczna: dobra, dobrze się piłuje, struga, poddaje wierceniu i szlifowaniu. Drewno jest łupliwe, dobre do gwoździowania i łączenia na śruby.

Suszenie: suszy się dobrze i szybko, ma skłonność z rzadka do pęknięć i paczenia się.

Sklejanie: dobre.

Obróbka powierzchni: pokrywanie bejcą dobre, wykańczanie dobre. Impregnacja głęboka utrudniona.

Najczęstsze wady drewna: krzywizny, skręt włókien, ciemno zabarwiona twardziel, nieregularna budowa przyrostów rocznych, pęknięcia okrężne, drewno reakcyjne, zgnilizny pnia, rak jodłowy, żery owadów takich jak: Componatus herculaneus L., Hylecoetus dermestoides L.,Xyloterus lineatus Ol., Sirex gigas L. Grzyby najczęstsze: sinizna - gat.Ceratocystis, Lenzites spp, Poria vapeasario Fr., Trametes pini Fr., Heterobasidion annosus.

Właściwości mechaniczne: wytrzymałość na zginanie statyczne - 47-73-118 MPa, moduł sprężystości przy zginaniu statycznym - 6600-11000-17200 MPa, wytrzymałość na ściskanie - 31-47-59 MPa, wytrzymałość na rozciąganie równolegle do kierunku włókien - 48-84-120 MPa, wytrzymałość na rozciąganie prostopadle do kierunku włókien około 2,3 MPa, twardość wg Brinella w kierunku prostopadłym do włókien - około 16 MPa, twardość w kierunku równoległym do włókien - 18-30-57 MPa, stosunek parametrów wytrzymałościowych- sosna do jodły = 0,73:100.

Właściwości chemiczne: rozp. benzen - alkohol 2,3%, pentozany - 8,0 - 13,3%, popiół - 0,28 - 0,77%, pH - 4,0 - 5,3.

Zastosowanie: drewno tartaczne i zapałczane, na gorszą gatunkowo sklejkę szalunkową, papierówka na celulozę siarczynową, kopalniaki, słupy teletechniczne, słupy budowlane, stolarka używana w budownictwie wodnym, beczki i kadzie dla przemysłu chemicznego, skrzynki, wełna, opakowania, palety. Drewno stosowane na kostkę brukową - hale fabryczne. Drewno rezonansowe na instrumenty muzyczne, w tym piszczałki organowe.
Z żywicy jodły pospolitej uzyskuje się tzw. terpentynę strasburską. Żywica wyciekająca z nakłutych pęcherzy żywicznych w korze u innych gatunków jodeł to znany w mikroskopii i optyce balsam kanadyjski.

Wskazówki: drewno jodły na ogół ma twardziel nie wyróżniającą się, ale może mieć czasami ciemną twardziel, zwłaszcza wyrosłe na niżu. Drewno łatwo opadają grzyby wywołujące tzw. zapleśnienie. Drzewostany jodłowe są wrażliwe na zanieczyszczenia przemysłowe i mogą być wskaźnikiem skażenia środowiska. Drewno odporne na działanie zasad i kwasów o stężeniach do 10%. Ogólnie jednak drewno jest uważane za nietrwałe.

Cechy anatomiczne: cewki w układzie promieniowym, długość 3400-4300-4600 mm; światło: drewno wczesne 34,6,mm, drewno późne 16,2 mm. Procent cewek w masie drewna średnio 90,4%. W drewnie brak kanałów żywicznych, możliwe złogi kryształów.

Właściwości fizyczne: gęstość w stanie suchym bez kory - 320-410-710kg/m3, gęstość przy 15% wilgotności - 350-450-750 kg/m3, gęstość w stanie świeżym - 800-900 kg/m3, skurcz: wzdłuż włókien-0,1%, w kierunku promieniowym - 2,9-3,8%, w kierunku stycznym 7,2-7,6%, skurcz objętościowy - 10,2-11,5%.

Różne

Jodły w Polsce osiągały rozmiary ogromne. Słynna była tzw. "Gruba Jodła" rosnąca pod Zawoją, opisana w 1906 roku przez podróżnika Hugo Zapałowicza. Miała ona obwód pierśnicy 676 cm, a szacowano ją na 600 lat. Pień tej jodły przetrwał do dziś i znajduje się w Nadleśnictwie Sucha Beskidzka. Aktualnie najstarsza jodła, wg Pacyniaka, rośnie koło Zawoi (wieś) i ma 435 lat, obwód 640 cm, średnicę pierśnicy 203,5 cm.
Dzieje jodły, jak ustalili uczeni, sięgają 70 tysięcy lat. W starożytności jodła poświęcona była w Grecji bogini Artemidzie - dziewiczej bogini lasów i opiekunce dzikich zwierząt. Starożytny Rzym przejął od Greków kult jodły wykorzystując jej "wróżebne" właściwości. Również u Żydów jodła była drzewem boskim, z niej to budowano przybytki sakralne (np. w świątyni Salomona belki stropowe były z drewna jodłowego).

Generalnie wszędzie tam, gdzie występuje jodła w kulturze licznych narodów - jest ona drzewem świętym, ale u Rumunów (Dacja) jest to drzewo najświętsze. W Polsce jodła nie miała wprawdzie takiego kultu jak na południu Europy, ale otaczana była szacunkiem. Zwłaszcza górale w wielu pieśniach zwyczajowych i obrzędach odwołują się do jodły i jej magicznych, ale życzliwych dla człowieka właściwości.
Podobnie jak liczne inne polskie drzewa, jodła ma silnie ugruntowaną pozycję jako drzewo lecznicze. Najmłodsze pędy i pąki jodłowe zbierano na napar, który miał pomagać na choroby płucne. Również górale sadzali swoich chorych pod pniem jodły, która miała im przywrócić zdrowie. Jodła jest gatunkiem bardzo wrażliwym na zanieczyszczenie powietrza. Z gatunków iglastych jest najbardziej zagrożona przez zanieczyszczenia przemysłowe.

Opracowanie:
doc. dr inż. Stanisław Spława-Neyman
mgr inż. Zofia Owczarzak

Modrzew

Szczegóły: Jarosław Zakrzewski

MODRZEW
(Larix decidua Mill.)

Spójrzcie jak latem wygląda modrzew
Ręką przyrody ubrany szczodrze
Lecz zimą w innej już będzie szacie
Bo choć ma igły - wszystkie je straci
Spośród iglastych modrzew jedynie
Stoi i marznie bez igieł w zimie

(Wł. Ścisłowski)

Modrzew (Larix decidua Mill.)
rys. Stanisław Spława-Neyman

Nazwy handlowe i regionalne

Modrzew europejski (Polska), Lergat (Austria), Meleze d'Europe (Francja), Lariks (Holandia), Larche (Niemcy), Lark (Szwecja), Kara cam (Turcja), European larch (Wielka Brytania, USA), Larice (Włochy)

Oznaczenia botaniczne

gromada	- Gymnospermatophyta (nagozalążkowe)
klasa	- Coniferopsida (iglaste)
rodzina	- Pinaceae (sosnowate)
rodzaj	- Larix
gatunek	- Larix decidua Mill.

Synonim botaniczny

Larixeuropea D.C.

Gatunki podobne

Larix dahurica Turcz., Larix laricina K.Koch., Larix kaempferi Carr., Larix occidentalisNutt.,Larixsibirica Lebed., Larix spp.

Modrzew europejski (Larix europea D.C.)
fot. Piotr Neyman

Występowanie

W Polsce w stanie dzikim rosną dwa gatunki modrzewia: Larix decidua i Larix polonica. Na półkuli północnej rośnie około 10 gatunków modrzewia. Modrzew jest drzewem górskim, szybko rosnącym, wymaga dużo światła. Występuje głównie w Alpach. Na terenie Polski, w Karpatach, jego zasięg występowania naturalnego łączy się z zasięgiem modrzewia polskiego. W Alpach występuje w partiach wyższych; dolna granica występowania nie schodzi poniżej 500 m n.p.m. Na wysokości 1600-2200 m n.p.m. wraz ze świerkiem i limbą tworzy rozległe lasy. Pojedyńczo występuje na wysokości 2400 m n.p.m. W Tatrach tworzy na górnej granicy regla górnego z limbą rzadkie drzewostany. Na niżu zastępuje modrzewia polskiego sztucznie usuniętego. W miejscach wilgotnych choruje na raka modrzewiowego.
Modrzew europejski odznacza się dużą zmiennością, która szczególnie jest do ustalenia na podstawie zabarwienia kwiatów żeńskich. Mamy zatem formy: rubra - czerwoną, viridora - zieloną, rosora- różową, sulbhurea - żółtą, alba - białą. Drugim wyznacznikiem zmienności są szyszki, i tak mamy formy: macrocarpa - o dużych szyszkach, microcarpa - o małych szyszkach.
Modrzew polski - Larix polonica Rac. - wymaga paru słów komentarza. Jego szyszki odkrył w iłach dyluwialnych znakomity polski botanik M. Raciborski i nazwał go modrzewiem polskim. Następne znalezione rosnące modrzewie odkrył na Górze Chełmowej Wóycicki i zostały one nazwane Larixpolonica Rac. Następnie Szafer podał charakterystykę botaniczną i zasięg modrzewia polskiego w 1913 roku. Północno-wschodnia i wschodnia granica zasięgu modrzewia polskiego przebiega: od Brodnicy przez Pułtusk, Siedlce i dalej na wschodzie u źródeł Wieprza skręca na Jarosław i Przełęcz Dukielską, stąd Podkarpaciem i podgórzami Karpat obejmuje Pieniny i południowe zbocza Tatr po Oławę i Racibórz. W górach sięga granicy lasu - Tatry 1585 m n.p.m.
Zasięg wyspowy - w kilku miejscach w Karpatach Wschodnich, na Bukowinie i na terenie Rumunii (Góry Bikarskie). Poza tymi dwoma gatunkami do grupy modrzewi euroazjatyckich zaliczamy: Larix sudetica DON - modrzew sudecki, Larix sibirica Lebed. - modrzew syberyjski,Larix gmelini Rupr. - modrzew dahurski, Larix czekanowski Szafer - modrzew Czekanowskiego, Larix leptolepis Gord. - modrzew japoński.

Charakterystyka

Drzewo osiąga wysokość do ok. 45 m i średnicę do 120 cm. Drzewa rosnącew lesie i w zamkniętych skupiskach są bardzo proste, cylindryczne do 2/3 wysokości strzały bez gałęzi. Drzewa rosnące samotnie wykazują skłonność do krzywizn (szablowatości).
Kora w młodości gładka, z odcieniem szarości popiołu; z wiekiem gruba do 3 cm, łuskowata, głęboko spękana. Udział kory w pniu jest bardzo duży i wynosi 16-24%, a jej gęstość 335 kg/m³, bogata w żywicę. Biel i twardziel wyraźnie odgraniczone. Biel żółtawo-biały do czerwonawo-białego, szerokości 1-3 cm. Twardziel w stanie świeżym czerwonawo-brunatna, ciemniejąca. Przyrosty roczne wyraźne wskutek bardzo szerokich ciemnych stref drewna późnego; kanały żywiczne dobrze widoczne. Drewno o dużej zawartości żywic, nie ma specyficznego smaku, w świeżym stanie odznacza się aromatem. Struktura najczęściej prostowłóknista, budowa równomierna.

Obróbka mechaniczna: zarówno ręczna, jak i mechaniczna nie stwarza kłopotów.Występujące sęki są jednak twarde i często trudne do obróbki. Obróbka piłowaniem, struganie, nawiercanie, frezowanie, szlifowanie - dobre (piły często należy zwilżać wodą lub rozpuszczalnikiem do żywic); drewno dobre na okleiny płaskie i obwodowe; przy łączeniu na gwoździe zaleca się nawiercanie wstępne.

Modrzew europejski
(Larix europea D.C.)
fot. Stanisław Spława-Neyman

Suszenie: przebiega gładko, z niewielką skłonnością do pękania i paczenia; dobra zdolność odzyskiwania kształtu.

Sklejanie: dobre.

Obróbka powierzchni: dobra; łatwo poddaje się zmatowieniu i wykańczaniu lakierami; możliwość wystąpienia uszkodzeń przy powierzchniach wykończonych lakierami poliestrowymi; przed bejcowaniem należy stosować rozpuszczalniki żywic do oczyszczenia powierzchni.

Wady drewna: zbieżystość, krzywizny (szablowatość), skręt włókien, przemieszczenia rdzenia, pęcherze żywiczne, rak.

Trwałość: dobra, drewno odznacza się bardzo dobrą trwałością, także w wodzie.

Zastosowanie: drewno nadaje się na cele budowlane i konstrukcyjne wewnętrzne i zewnętrzne, zwłaszcza w budownictwie wodnym, ziemnym, mostów, kopalnictwie, młynów, także w bednarstwie, gdyż modrzew jest drewnem kwasoodpornym oraz na progi, okna, schody, drzwi itp. Z modrzewia uzyskuje się terpentynę wenecką lub tzw. gumę orenburską. Kora modrzewia zawiera ok. 1,6% garbników i wykorzystuje się ją w garbarstwie na Węgrzech i w Rosji. Drewno modrzewia nadaje się na okleiny skrawane płasko, meble, okładziny, podłogi, boazerie. Odpowiednie jest także na maszty, panele, beczki do produktów chemicznych, w przemyśle płyt wiórowych; dobre w obróbce tokarskiej.
Wskazówki dodatkowe. Przetarcie odbywa się zawsze z korą. Przy układaniu w stosy stosuje się cienkie przekładki (łaty) chroniąc drewno przed bezpośrednim oddziaływaniem promieni słonecznych i opadów atmosferycznych. Do upraw nadaje się szybko rosnący, prostostrzelisty, mrozoodporny i rakoodporny, cieniodajny modrzew sudecki.

Cechy anatomiczne: cewki o długości 2300-3400-4300 mm.

Właściwości fzyczne: gęstość w stanie zupełnie suchym - 404-550-820kg/m³, gęstość przy wilgotności 12-15% - 440-590-850 kg/m³, gęstość po ścięciu - 800-900 kg/m³, skurcz: wzdłuż włókien -0,3%, w kierunku promieniowym 3,3-4,3%, w kierunku stycznym 7,8-10,4%, objętościowy - 11,4-15,0%.

Właściwości mechaniczne: wytrzymałość na zginanie statyczne 64-99-132MPa, moduł sprężystości przy zginaniu statycznym - 6300-13 800-20 000 MPa, wytrzymałość na ściskanie - 41-55-81 MPa, wytrzymałość na rozciąganie wzdłuż włókien - ok. 107 MPa, wytrzymałość na rozciąganie w poprzek włókien - ok. 2,3 MPa, wytrzymałość na ściskanie - 4,5-9,0-10,9 MPa, udarność - 4,0-6,0-13,0J/cm², trwałość Brinella na płaszczyźnie podłużnej - ok. 53MPa, twardość Brinella na płaszczyźnie poprzecznej - ok. 19 MPa, wytrzymałość na skręcanie - 10,1-13,0-16,3 MPa, łupliwość - 0,3-0,4 MPa, ścieranie - sosna: modrzewia jak 0,93:1,00

Różne

Minimalne wymiary dla modrzewia, aby można zaliczyć do pomników przyrody, a zatem do drzew chronionych to 100 cm "średnicy pierśnicy", tj. 1,30 m od ziemi, co wypada na wysokości piersi przeciętnego dorosłego człowieka. Najstarszy modrzew europejski w Polsce rośnie w Jabłonnie (województwo stołeczne) i liczy 215 lat. Jego wymiary to 371 cm obwodu, 118 cm średnicy pierśnicy i 29 m wysokości. Natomiast najstarszy modrzew polski rośnie 337 lat w Nowej Słupi (w województwie kieleckim). Jego wymiary to obwód 502 cm, średnica pierśnicy 159,5 cm, a wysokość 27,5 m.
Modrzew, jak wierzono kiedyś, to drzewo, w którym przebywają dusze ludzi zmarłych w sposób nienaturalny. Nie tylko przebywają, ale straszą jękami. Nie przypadkowo zatem Adam Mickiewicz w "Switeziance" wprowadził modrzew, a nie np. olchę, którą nad jeziorami łatwiej spotkać. Ale najczęściej modrzew, to drzewo przyjazne, symbol odnowy, młodości, urody życia.
Czerwono-żółtawe drewno modrzewia, niezwykle twarde i żywiczne, od wieków znane z trwałości używane było w czasach Piastów do budowania nawet zamków obronnych (np. Czorsztyn zbudowany w XIV w. miał podwaliny i zręby z modrzewia). Budowano z niego dwory i pałace, a zwłaszcza kościoły (Spała, Bochnia).
Od dawien dawna żywice modrzewiowe używane są do różnych celów. O żywicy modrzewiowej pisał lekarz legionów rzymskich Dioskorides. Żywica modrzewiowa to właśnie "żywica wenecka". Używano jej do wyrobu farb dobrych i trwałych. Stosowali takie farby Rubens i Rembrandt. Wreszcie na drewnie modrzewiowym malował swoje obrazy Rafael Santi z Urbino (1483-1520), wspaniały artysta z epoki Renesansu.
W sytuacji zagrożenia lasów emisjami przemysłowymi modrzew dzięki zrzucaniu igieł na zimę jest stosunkowo odporny na emisje z przemysłu. Próby sadzenia modrzewia w III strefie zagrożenia wykonane w Nadleśnictwie Babki wykazały, że rośnie on lepiej niż sosna czarna w pobliżu zakładów fosforowych w Luboniu k. Poznania. Jeżeli zważyć, że modrzew polski lepiej znosi ocienienie boczne od modrzewia europejskiego, jak to wykazał Tyszkiewicz, to może jest modrzew szansą dla naszych lasów.

Opracowanie:
doc. dr inż. Stanisław Spława-Neyman
mgr inż. Zofia Owczarzak

Dąb

Szczegóły: INSTYTUT TECHNOLOGII DREWNA

"Dębie Druidów i Słowian
Drzewo święte
Czerwiem i murszem Nietknięte"

(Anonymus)

Dąb szypułkowy
rys. Stanisław Spława-Neyman

Czytaj więcej: Dąb

Sosna

Szczegóły: INSTYTUT TECHNOLOGII DREWNA

Motto:
Dzicń dobry drzewa
Polskie drzewa
Wiatr wam ballady swoje śpiewa
I rozczesuje wasze liście
Co w oczach mienią się srebrzyście

(Wł. Ścisłowski)

Ukochałaś sosno
Nasze polskie piaski
w twych okrągłych słojach
Czas miniony zastygł

(Wł. Ścisłowski)

Sosna
rys. Stanisław Spława-Neyman