MODRZEW 
(Larix decidua Mill.)

Spójrzcie jak latem wygląda modrzew 
Ręką przyrody ubrany szczodrze 
Lecz zimą w innej już będzie szacie 
Bo choć ma igły - wszystkie je straci 
Spośród iglastych modrzew jedynie 
Stoi i marznie bez igieł w zimie

(Wł. Ścisłowski)

 

 
 Modrzew (Larix decidua Mill.)
rys. Stanisław Spława-Neyman


Nazwy handlowe i regionalne

Modrzew europejski (Polska), Lergat (Austria), Meleze d'Europe (Francja), Lariks (Holandia), Larche (Niemcy), Lark (Szwecja), Kara cam (Turcja), European larch (Wielka Brytania, USA), Larice (Włochy)
 

Oznaczenia botaniczne

gromada Gymnospermatophyta (nagozalążkowe)
klasa Coniferopsida (iglaste)
rodzina Pinaceae (sosnowate)
rodzaj Larix
gatunek Larix decidua Mill.

 

Synonim botaniczny

Larixeuropea D.C.
 

Gatunki podobne

Larix dahurica Turcz., Larix laricina K.Koch., Larix kaempferi Carr., Larix occidentalisNutt.,Larixsibirica Lebed., Larix spp.


 


Modrzew europejski (Larix europea  D.C.)
fot. Piotr Neyman

 

Występowanie

W Polsce w stanie dzikim rosną dwa gatunki modrzewia: Larix decidua Larix polonica. Na półkuli północnej rośnie około 10 gatunków modrzewia. Modrzew jest drzewem górskim, szybko rosnącym, wymaga dużo światła. Występuje głównie w Alpach. Na terenie Polski, w Karpatach, jego zasięg występowania naturalnego łączy się z zasięgiem modrzewia polskiego. W Alpach występuje w partiach wyższych; dolna granica występowania nie schodzi poniżej 500 m n.p.m. Na wysokości 1600-2200 m n.p.m. wraz ze świerkiem i limbą tworzy rozległe lasy. Pojedyńczo występuje na wysokości 2400 m n.p.m. W Tatrach tworzy na górnej granicy regla górnego z limbą rzadkie drzewostany. Na niżu zastępuje modrzewia polskiego sztucznie usuniętego. W miejscach wilgotnych choruje na raka modrzewiowego.
Modrzew europejski odznacza się dużą zmiennością, która szczególnie jest do ustalenia na podstawie zabarwienia kwiatów żeńskich. Mamy zatem formy: rubra - czerwoną, viridora - zieloną, rosora- różową, sulbhurea - żółtą, alba - białą. Drugim wyznacznikiem zmienności są szyszki, i tak mamy formy: macrocarpa - o dużych szyszkach, microcarpa - o małych szyszkach.
Modrzew polski - Larix polonica Rac. - wymaga paru słów komentarza. Jego szyszki odkrył w iłach dyluwialnych znakomity polski botanik M. Raciborski i nazwał go modrzewiem polskim. Następne znalezione rosnące modrzewie odkrył na Górze Chełmowej Wóycicki i zostały one nazwane Larixpolonica Rac. Następnie Szafer podał charakterystykę botaniczną i zasięg modrzewia polskiego w 1913 roku. Północno-wschodnia i wschodnia granica zasięgu modrzewia polskiego przebiega: od Brodnicy przez Pułtusk, Siedlce i dalej na wschodzie u źródeł Wieprza skręca na Jarosław i Przełęcz Dukielską, stąd Podkarpaciem i podgórzami Karpat obejmuje Pieniny i południowe zbocza Tatr po Oławę i Racibórz. W górach sięga granicy lasu - Tatry 1585 m n.p.m.
Zasięg wyspowy - w kilku miejscach w Karpatach Wschodnich, na Bukowinie i na terenie Rumunii (Góry Bikarskie). Poza tymi dwoma gatunkami do grupy modrzewi euroazjatyckich zaliczamy: Larix sudetica DON - modrzew sudecki, Larix sibirica Lebed. - modrzew syberyjski,Larix gmelini  Rupr. - modrzew dahurski, Larix czekanowski Szafer - modrzew Czekanowskiego, Larix leptolepis Gord. - modrzew japoński.

 

Charakterystyka

Drzewo osiąga wysokość do ok. 45 m i średnicę do 120 cm. Drzewa rosnącew lesie i w zamkniętych skupiskach są bardzo proste, cylindryczne do 2/3 wysokości strzały bez gałęzi. Drzewa rosnące samotnie wykazują skłonność do krzywizn (szablowatości). 
Kora w młodości gładka, z odcieniem szarości popiołu; z wiekiem gruba do 3 cm, łuskowata, głęboko spękana. Udział kory w pniu jest bardzo duży i wynosi 16-24%, a jej gęstość 335 kg/m3, bogata w żywicę. Biel i twardziel wyraźnie odgraniczone. Biel żółtawo-biały do czerwonawo-białego, szerokości 1-3 cm. Twardziel w stanie świeżym czerwonawo-brunatna, ciemniejąca. Przyrosty roczne wyraźne wskutek bardzo szerokich ciemnych stref drewna późnego; kanały żywiczne dobrze widoczne. Drewno o dużej zawartości żywic, nie ma specyficznego smaku, w świeżym stanie odznacza się aromatem. Struktura najczęściej prostowłóknista, budowa równomierna.

Obróbka mechaniczna: zarówno ręczna, jak i mechaniczna nie stwarza kłopotów.Występujące sęki są jednak twarde i często trudne do obróbki. Obróbka piłowaniem, struganie, nawiercanie, frezowanie, szlifowanie - dobre (piły często należy zwilżać wodą lub rozpuszczalnikiem do żywic); drewno dobre na okleiny płaskie i obwodowe; przy łączeniu na gwoździe zaleca się nawiercanie wstępne.



 Modrzew europejski 
(Larix europea D.C.) 
fot. Stanisław Spława-Neyman


Suszenie: przebiega gładko, z niewielką skłonnością do pękania i paczenia; dobra zdolność odzyskiwania kształtu.

Sklejanie: dobre.

Obróbka powierzchni: dobra; łatwo poddaje się zmatowieniu i wykańczaniu lakierami; możliwość wystąpienia uszkodzeń przy powierzchniach wykończonych lakierami poliestrowymi; przed bejcowaniem należy stosować rozpuszczalniki żywic do oczyszczenia powierzchni.

Wady drewna: zbieżystość, krzywizny (szablowatość), skręt włókien, przemieszczenia rdzenia, pęcherze żywiczne, rak.

Trwałość: dobra, drewno odznacza się bardzo dobrą trwałością, także w wodzie.

Zastosowanie: drewno nadaje się na cele budowlane i konstrukcyjne wewnętrzne i zewnętrzne, zwłaszcza w budownictwie wodnym, ziemnym, mostów, kopalnictwie, młynów, także w bednarstwie, gdyż modrzew jest drewnem kwasoodpornym oraz na progi, okna, schody, drzwi itp. Z modrzewia uzyskuje się terpentynę wenecką lub tzw. gumę orenburską. Kora modrzewia zawiera ok. 1,6% garbników i wykorzystuje się ją w garbarstwie na Węgrzech i w Rosji. Drewno modrzewia nadaje się na okleiny skrawane płasko, meble, okładziny, podłogi, boazerie. Odpowiednie jest także na maszty, panele, beczki do produktów chemicznych, w przemyśle płyt wiórowych; dobre w obróbce tokarskiej.
Wskazówki dodatkowe. Przetarcie odbywa się zawsze z korą. Przy układaniu w stosy stosuje się cienkie przekładki (łaty) chroniąc drewno przed bezpośrednim oddziaływaniem promieni słonecznych i opadów atmosferycznych. Do upraw nadaje się szybko rosnący, prostostrzelisty, mrozoodporny i rakoodporny, cieniodajny modrzew sudecki.

Cechy anatomiczne: cewki o długości 2300-3400-4300 mm. 

Właściwości fzyczne: gęstość w stanie zupełnie suchym - 404-550-820kg/m3, gęstość przy wilgotności 12-15% - 440-590-850 kg/m3, gęstość po ścięciu - 800-900 kg/m3, skurcz: wzdłuż włókien -0,3%, w kierunku promieniowym 3,3-4,3%, w kierunku stycznym 7,8-10,4%, objętościowy - 11,4-15,0%.

Właściwości mechaniczne: wytrzymałość na zginanie statyczne 64-99-132MPa, moduł sprężystości przy zginaniu statycznym - 6300-13 800-20 000 MPa, wytrzymałość na ściskanie - 41-55-81 MPa, wytrzymałość na rozciąganie wzdłuż włókien - ok. 107 MPa, wytrzymałość na rozciąganie w poprzek włókien - ok. 2,3 MPa, wytrzymałość na ściskanie - 4,5-9,0-10,9 MPa, udarność - 4,0-6,0-13,0J/cm2, trwałość Brinella na płaszczyźnie podłużnej - ok. 53MPa, twardość Brinella na płaszczyźnie poprzecznej - ok. 19 MPa, wytrzymałość na skręcanie - 10,1-13,0-16,3 MPa, łupliwość - 0,3-0,4 MPa, ścieranie - sosna: modrzewia jak 0,93:1,00

Różne

Minimalne wymiary dla modrzewia, aby można zaliczyć do pomników przyrody, a zatem do drzew chronionych to 100 cm "średnicy pierśnicy", tj. 1,30 m od ziemi, co wypada na wysokości piersi przeciętnego dorosłego człowieka. Najstarszy modrzew europejski w Polsce rośnie w Jabłonnie (województwo stołeczne) i liczy 215 lat. Jego wymiary to 371 cm obwodu, 118 cm średnicy pierśnicy i 29 m wysokości. Natomiast najstarszy modrzew polski rośnie 337 lat w Nowej Słupi (w województwie kieleckim). Jego wymiary to obwód 502 cm, średnica pierśnicy 159,5 cm, a wysokość 27,5 m.
Modrzew, jak wierzono kiedyś, to drzewo, w którym przebywają dusze ludzi zmarłych w sposób nienaturalny. Nie tylko przebywają, ale straszą jękami. Nie przypadkowo zatem Adam Mickiewicz w "Switeziance" wprowadził modrzew, a nie np. olchę, którą nad jeziorami łatwiej spotkać. Ale najczęściej modrzew, to drzewo przyjazne, symbol odnowy, młodości, urody życia.
Czerwono-żółtawe drewno modrzewia, niezwykle twarde i żywiczne, od wieków znane z trwałości używane było w czasach Piastów do budowania nawet zamków obronnych (np. Czorsztyn zbudowany w XIV w. miał podwaliny i zręby z modrzewia). Budowano z niego dwory i pałace, a zwłaszcza kościoły (Spała, Bochnia).
Od dawien dawna żywice modrzewiowe używane są do różnych celów. O żywicy modrzewiowej pisał lekarz legionów rzymskich Dioskorides. Żywica modrzewiowa to właśnie "żywica wenecka". Używano jej do wyrobu farb dobrych i trwałych. Stosowali takie farby Rubens i Rembrandt. Wreszcie na drewnie modrzewiowym malował swoje obrazy Rafael Santi z Urbino (1483-1520), wspaniały artysta z epoki Renesansu.
W sytuacji zagrożenia lasów emisjami przemysłowymi modrzew dzięki zrzucaniu igieł na zimę jest stosunkowo odporny na emisje z przemysłu. Próby sadzenia modrzewia w III strefie zagrożenia wykonane w Nadleśnictwie Babki wykazały, że rośnie on lepiej niż sosna czarna w pobliżu zakładów fosforowych w Luboniu k. Poznania. Jeżeli zważyć, że modrzew polski lepiej znosi ocienienie boczne od modrzewia europejskiego, jak to wykazał Tyszkiewicz, to może jest modrzew szansą dla naszych lasów.

Opracowanie: 
doc. dr inż. Stanisław Spława-Neyman 
mgr inż. Zofia Owczarzak